Veel mensen met chronische gezondheidsproblemen zullen hun voeding moeten aanpassen om weer gezonder te worden. In mijn eigen geval had het aanpassen van mijn eetpatroon een geweldig goed effect. Maar gezonder eten heeft ook een schaduwkant. Zoals in bijna alles, kun je ook te ver doorschieten en op een ‘ongezonde manier met gezond eten bezig zijn’, orthorexia wordt dat dan genoemd.
Wat is orthorexia?
Laat ik beginnen met dat orthorexia geen officieel ziektebeeld is zoals anorexia of boulimia dat wel zijn. De term werd in de jaren negentig bedacht door Dr. Stephen Bratman voor mensen die obsessief bezig zijn met de kwaliteit van hun voeding.
“Kenmerkend voor Orthorexia nervosa is dat de kwaliteit van het eten gezien wordt als kwaliteit van het leven. Vaak mijdt de persoon bepaalde soorten voedsel, met name voedsel dat vet of conserveringsmiddelen bevat. Vaak gaat de persoon over op vegetarisme en eindigt het traject erbij dat de persoon alleen nog biologisch geteelde rauwe groente en fruit eet. Door te kritisch over voedsel te zijn kan de persoon te weinig en onvoldoende gevarieerd [eten] en daardoor gevaarlijk vermageren. In sommige gevallen kan het obsessieve gedrag ook tot problemen in de sociale omgang leiden.”
Orthorexia begint vaak onschuldig. Vanwege bijvoorbeeld een voedselallergie of darmprobleem wordt bepaalde voeding uit het eetpatroon weggelaten. Het wordt pas problematisch als iemand te veel regels ontwikkelt voor bijvoorbeeld welke voeding gegeten mag worden, hoe het bereid moet worden en op welke momenten het gegeten mag worden. Mensen met orthorexia blijven steeds extremere regels ‘verzinnen’ en blijven daarmee doorgaan in de hoop dat het invoeren van nòg meer regels zal leiden tot hun gezondheidsdoel. Ze ontwikkelen een onredelijke angst voor ‘ongezond eten’ en kunnen zoveel restricties toepassen dat er sprake is van ondervoeding en sociale isolatie.
De andere kant van het verhaal is dat ook mensen zonder orthorexia in hun zoektocht naar gezondheid hun dieet steeds verder kunnen aanpassen. Waar ligt dan de grens tussen gezond gedrag en pathologisch gedrag? Ik weet het niet en ‘men’ weet het ook niet en dat is één van de redenen dat orthorexia geen officiële diagnose is. Ik denk dat veel mensen wel aanvoelen wanneer iets nog wel redelijk is, of wanneer ze gebukt gaan onder hun dieet.
Hoe testen voor orthorexia?
Dr. Bratman ontwikkelde een vragenlijst om te testen of iemand last heeft van orthorexia. Een Engelstalige versie vind je hier.
Let wel op, deze vragenlijst is geen officieel middel om diagnoses te kunnen stellen. Veel mensen die bewust bezig zijn met hun voeding zullen ‘ja’ kunnen antwoorden op een groot deel van Bratman’s vragen. De vraag is echter vooral: Heb je er last van? Krijg je er stress van in je dagelijks leven? Duidelijke hints dat het niet goed gaat, zijn als je jezelf sociaal gaat isoleren om bij ongezond eten uit de buurt te blijven, als je je dieet zover hebt beperkt dat je nog maar een handjevol soorten voedsel eet, als je zo weinig eet dat je ongezond veel afvalt, als je paniek krijgt bij het bedenken van een weekmenuutje of bij het bereiden van voedsel.
Heb je al een eetstoornis zoals anorexia of boelimia? Wees dan extra voorzichtig als je je eetpatroon gaat aanpassen om een gezondheidsuitdaging aan te pakken. Zorg dat je niet te strict gaat eten en probeer een zo breed mogelijk dieet te blijven eten.
Mijn eigen ervaring
Ik zou mezelf geen orthorexia-patiënt willen noemen. Ik noem het altijd ‘mijn orthorexia neigingen’. Bij mij begon dat na een verkeerd toegepast eliminatie/provocatiedieet voorgeschreven door een orthomoleculair arts. Hij gaf mij instructies over alles wat ik *niet* kon eten, maar reageerde niet toen ik aangaf dat er op die manier bijna niets over bleef. Ik kreeg verder geen hulp met recepten of weekmenu’s en moest er maar het beste van maken. De eliminatiefase was maar drie weken, dus ik dacht dat ik maar gewoon mijn tanden op elkaar moest zetten en me er doorheen moest worstelen. Het dieet bleek te beperkt en het lukte me niet om genoeg calorieën binnen te krijgen, waardoor mijn immuunsysteem na ruim twee weken zo’n optater had gekregen, dat ik een zware griep kreeg. Ik was tijdens de eerste weken al afgevallen terwijl ik dat niet hoefde, maar nu viel ik een halve kilo per dag af. Niet goed! Ik ben versneld voedsel gaan herintroduceren, maar reageerde op zo ongeveer alles dat ik aan mijn dieet toevoegde. En ook uit mijn bloedtest bleken voedselintoleranties voor zo ongeveer alles. Dat was mijn eerste ‘dieet schrik’.
Vervolgens heb ik een andere arts opgezocht die gespecialiseerd was in darmproblemen en zei mij te kunnen helpen met de veelvuldige voedselintoleranties. Zij raadde mij een rotatiedieet aan. Daarbij eet je hypoallergeen, en mag je alle voeding maar eens in de vier dagen eten. Dus als je de ene dag boekweit, peer en lamsgehakt gebakken in olijfolie eet, dan mag je die voeding vervolgens de komende drie dagen niet eten. Dus de volgende dag eet je bijvoorbeeld rijst, banaan en zalm gebakken in kokosolie. Een rotatiedieet met een beperkte lijst ‘veilige voeding’ is zo ingewikkeld, dat ik na een tijdje huilend aan tafel zat als ik een weekmenu probeerde samen te stellen. Eten maken raakte ik van in paniek, alleen al aan eten denken schoot ik van in de stress. Dat dat niet goed was, was mij duidelijk, dus ben ik met het rotatiedieet gestopt.
Maar ik had nog steeds last van chronische vermoeidheid, vermoedelijke darmproblemen en talloze (voedsel)intoleranties. En door mijn inmiddels-niet-meer-zo-heel-gezonde relatie met voeding, was ik al het eten steeds meer als ‘de vijand’ gaan zien. In mijn idee was er eten dat gif was voor mijn lijf en dat moest allemaal geschrapt worden. Uiteindelijk ben ik toen een high raw vegan dieet gaan doen. Dan eet je veganistisch (dus geen vlees, vis, ei, honing, zuivel of andere dierlijke producten) en zo goed als alles rauw, ik at alleen af en toe een gekookte maaltijd.
In plaats van dat dat hielp, kreeg ik toen een darminfectie en vervolgens mijn eerste colitis ulcerosa aanval. Dat droeg alleen maar bij aan de ‘eet stress’, dus toen ben ik HCLF gaan eten. Ik ga niet eens uitleggen wat dat is, want dat is gewoon treurig, meer dan dat heb ik er niet over te zeggen :-)
Dat dieet voelde uiteindelijk echt niet goed, ik voelde me langzaam ‘zielloos’ worden. Ondertussen was ik aan het lezen geslagen over diëten die kunnen helpen bij colitis. Zowel het GAPS protocol als het paleo auto-immuun protocol leken mij goede kandidaten. Omdat ik inmiddels had geleerd over orthorexia en aan den lijve had ondervonden hoe jezelf steeds strengere restricties opleggen bepaald geen goed idee is, koos ik toen voor GAPS. Omdat GAPS behoorlijk uitgebreid is in wat je kunt eten. GAPS hielp onvoldoende dus ben ik na ruim een jaar alsnog het paleo auto-immuun protocol gaan doen. Qua orthorexia paniek gaat het inmiddels best goed. Ik kan weer zonder paniek weekmenu’s maken :-) Ik heb er alleen bij nieuwe symptomen en in mijn pogingen om nieuw voedsel te herintroduceren nog last van.
Achteraf bekeken denk ik dat het bij mij misging doordat ik vage gezondheidsklachten had waarvan de oorzaak niet duidelijk was, maar waardoor ik in het dagelijks leven wel erg beperkt werd. Ik was zo moe dat ik nog amper kon functioneren. Klachten werden met de jaren steeds erger en er was niemand die me goed kon helpen. De frustratie over mijn gezondheidsproblemen en mijn absolute wil om weer gezonder te worden, maakten mij gevoelig voor het steeds verder invoeren van restricties en regels over voeding en het gevoel van paniek als ik alleen al aan eten dacht.
Wat mij geholpen heeft is dat ik altijd de overtuiging heb gehad dat stress over eten ongezonder is dan iets ongezonds eten. En daarnaast dat ik vind dat voeding niet de enige factor is die bepaalt of je gezonder wordt of niet. Er zijn ook andere componenten aan een goede gezondheid zoals stressreductie, lichaamsbeweging, etc.
Wat te doen als je orthorexia hebt
Net als voor andere eetproblemen is het in veel gevallen verstandig om professionele hulp te zoeken.
Daarnaast kunnen de volgende tips misschien helpen:
- Probeer je dieet zoveel mogelijk uit te breiden. Wees niet bang om herintroducties te doen. Als een herintroductie niet goed gaat, laat het dan een tijdje liggen en probeer het na een paar maanden of een half jaar gewoon nog een keer. Je psychische gesteldheid heeft een grote invloed op het wel of niet slagen van een herintroductie. Dus probeer zo relaxed mogelijk te zijn over herintroducties, als je erover gaat stressen, is de kans groot dat het niet goed valt.
- Er zijn meer wegen naar gezondheid dan een perfect dieet. Kijk eens op welke andere vlakken je verbetering kunt vinden. Denk aan voldoende zonlicht, slaap en lichaamsbeweging, het verminderen van stress en het inrichten van je leven met sociale contacten, een levensdoel en tijd voor dingen waar je blij van wordt.
- Stop met het lezen van artikelen, boeken en blogs over voeding. Als dat betekent dat je moet stoppen met het lezen van deze blog, so be it! ;-)
- Als je door een arts of therapeut op een dieet wordt gezet om je gezondheid te verbeteren, zorg dan dat je *nooit* alleen een lijst hebt van voeding die je moet schrappen. Zorg dat je in dat geval ook een duidelijke lijst hebt met wat je *wel* kan eten en bespreek hoe je hier een goed dag- en weekmenu uit kunt opstellen. Begin er niet aan als je geen idee hebt wat je dan nog kunt eten.
- Als je last hebt van orthorexia neigingen en je komt voor een gezondheidsuitdaging te staan, is vaak je eerste idee om voeding uit je dieet te schrappen. Overleg eerst met iemand in je nabije omgeving of je behandelend arts/therapeut. Vertel daarbij over je orthorexia en dat je overweegt iets aan te passen aan je dieet.
- Let op voor ‘voedselfobieën’. Soms maken mensen in hun hoofd de connectie tussen een bepaald soort voeding en ‘slecht’. Als je denkt dat bepaalde voeding slecht is, dan zorgt de stressrespons ervoor dat als je het eet, je je daadwerkelijk slecht gaat voelen. Zo wordt het een soort self fulfilling prophecy. Dan is het nodig om weer vrienden te worden met je eten, te zorgen dat je het weer gaat zien als iets dat je lichaam voedt in plaat van schaadt.
- Wat je ook doet, ga niet af op alle adviezen op internet. Als je maar lang genoeg googlet, leest en vragen stelt op fora, is er altijd wel iemand met een waanzinnig mooie theorie waarom je bepaalde voeding niet zou moeten eten. Met orthorexia blijven die theorieën te veel in je hoofd plakken. Grote kans dat de schrijver iemand anders was die ook orthorexia heeft en daarom zulke doembeelden schetst over die voeding!
- Houd de 80/20 regel voor ogen. Als je je 80% van de tijd houdt aan je dieet is dat voor de meeste mensen genoeg om gezond te blijven en kun je die andere 20% best dingen eten die niet helemaal binnen je dieet passen. Zoals wat humus als dipsaus terwijl je eigenlijk een paleodieet volgt. Perfectionisme is - net als controle - een belangrijke oorzaak van dit probleem, dat is iets wat je met een psycholoog/therapeut zou kunnen bespreken.
Ik realiseer me dat ik zelf maar milde orthorexia neigingen heb, als je er erger last van hebt, zijn bovenstaande tips waarschijnlijk niet voldoende, zoek dan echt professionele hulp!
En nu jij!
Ik hoop dat je wat hebt aan mijn ervaringen en dat het je behoedt voor het te strict worden in wat je eet. Denk jij dat orthorexia een echt probleem is? Of dat het een complot is tegen mensen die gezond willen eten? Hoe zorg jij dat voeding niet de vijand wordt?